Réadlanna Réalteolaíocha Stairiúla na hÉireann

(Cliabhán na Réalteolaíochta Teileascópaí Nua-Aimseartha)

Faoi

Tá oidhreacht iontach ag Réadlanna Réalteolaíocha Stairiúla na hÉireann atá ag dul siar go dtí an ré Sheoirseach. Tá stair na réadlanna fite fuaite mar gheall ar na réalteolaithe a raibh cónaí orthu agus a d’oibrigh iontu idir 1785-1908 agus tá a dteileascóip, arbh uirlisí ceannródaíocha a linne iad, fós le fáil in situ den chuid is mó sa lá atá inniu ann.

Chuir Réadlann Ard Mhacha, Caisleán Bhiorra agus Réadlann Dhún Sinche go mór le forbairt na réalteolaíochta teileascópaí san 18ú agus sa 19ú haois, rud ar eascair fionnachtana bunúsacha as maidir lenár dtuiscint nua-aimseartha ar an gCosmas.

Léarscáil

  • Armagh Observatory and Planetarium, College Hill, Armagh, UK, College Hill, Armagh, Northern Ireland, BT61 9DB, United Kingdom.
  • Birr Castle Demesne, Rosse Row, Townparks, Birr, County Offaly, Ireland, Rosse Row, Birr, County Offaly, R42 V027, Ireland.
  • Dunsink, Dublin, D15 XR2R, Ireland, Dublin, County Dublin, D15 XR2R, Ireland.

Sár-Luach Uilíoch Féideartha

Bonn Cirt

Tá fianaise eisceachtúil sna Réadlanna ar chéim ríthábhachtach sa réalteolaíocht eolaíoch a raibh tionchar mór aici ar ár dtuiscint ar an gCosmas. Mura mbeadh na nuálaíochtaí atá léirithe agus a mhaireann anseo, ní bheadh réadlanna réalteolaíocha nua-aimseartha ann ina bhfoirm reatha. Mar thoradh ar a fionnachtana, tháinig coincheap na réaltraí seachtracha lasmuigh den Bhealach na Bó Finne chun cinn, rud a mhéadaigh tuiscint an chine dhaonna ar scála na Cruinne go mór.

Tá roinnt réadlanna stairiúla atá caomhnaithe go han-mhaith in Ard Mhacha, Biorra agus Dún Sinche, mar aon lena bhfoirgnimh thís agus na tailte mórthimpeall, agus roinnt teileascóip bhunaidh atá suite laistigh dá gcruinneacháin nó dá struchtúir.

Critéar (ii): Is fianaise iad Réadlanna Réalteolaíocha Stairiúla na hÉireann ar fhorbairtí ríthábhachtacha ar fud an domhain i ndearadh teileascóp ag deireadh an 18ú agus an 19ú haois. Bhí tionchar bunúsach aige ar fhorbairt na réalteolaíochta ar fud an domhain. Léirítear le ceithre theileascóp shuite atá in situ forbairtí ríthábhachtacha i ndearadh gléasta agus sa teicneolaíocht le haghaidh an teileascóip mheánchiorclaigh a bhfuil clogthiomáint aige. Bhí tábhacht fhadtéarmach agus dhomhanda ag baint leis na nuálaíochtaí sin mar is iad bunús an dearaidh teileascóip nua-aimseartha. Is é an Teileascóp Mór i mBiorra buaicphointe an bhealaigh dearaidh mhalartaigh atá dírithe ar chumhacht bailithe solais a uasmhéadú trí oscailt shuntasach. Bhí an mheicníocht tacaíochta scátháin bunaithe ar an gceann a dhear Grubb le haghaidh an scáileáin 15 orlach in Ard Mhacha. Bunaíodh leis na nuálaíochtaí sin cur chuige teicneolaíochta nua i leith na réalteolaíochta optúla a leanann ar aghaidh sa lá atá inniu ann. Bhí an teileascóp ba mhó ar domhan ag Biorra ar feadh seachtó bliain agus is é réamhtheachtaí na dteileascóp optúil ollmhór nua-aimseartha amhail an teileascóp 9.2m SALT san Afraic Theas.

Critéar (iv): Léirítear le Réadlanna Réalteolaíocha Stairiúla na hÉireann tréimhse shuntasach i stair na heolaíochta inar dearadh réadlanna a bhí bunaithe ar riachtanais ionstraimí réalteolaíocha suite den chéad uair. Is iad na cruinneacháin stairiúla na samplaí is luaithe atá fós ann ar fud an domhain de rud a tháinig chun cinn mar ghné lárnach de dhearadh réadlainne nua-aimseartha – an cruinneachán scoite a bhfuil tacaíocht aige ó cholún nó ó bhonn soladach. Tá an t-aon chruinneachán eile dá leithéid ón tráth sin (Gotha) scriosta. Áirítear sa Réadmhaoin an chéad chruinneachán, an tríú cruinneachán agus an ceathrú cruinneachán dá leithéid ar domhan, marthanacht den scoth. Bhí an Teileascóp Mór réabhlóideach ar an gcaoi chéanna agus bhí gá le struchtúr réadlainne cloiche mór agus nuálach chun tacú leis.

Critéar (vi): Tá baint dhíreach ag na tréithe fisiceacha leis na smaointe, na himeachtaí agus na fionnachtana eolaíocha a raibh tábhacht shuntasach leo a rinneadh le linn “ré órga” réalteolaíocht na hÉireann, 1785-1908. Léirítear leis fianaise eisceachtúil ar chéim ríthábhachtach san eolaíocht nuair a chomhoibrigh agus chabhraigh na réalteolaithe sna trí shuíomh go léir go dlúth lena chéile. Leis an Teileascóp Mór, d’aimsigh siad foirmeacha an réaltnéil bhísigh a d’athraigh tuiscint an chine dhaonna ar ár n-áit sa Chosmas. Ansin, leis an “Nuachatalóg Ghinearálta Réaltnéalta is Réaltbhraislí” cuireadh chéad chatalóg chuimsitheach na réaltnéalta bíseacha (réaltraí) sin ar fáil. Sa chatalóg baineadh úsáid as breithnithe a rinne a húdar (Dreyer) in Ard Mhacha, Biorra agus Dún Sinche agus mar thoradh air sin forbraíodh réimse nua eolaíochta – réalteolaíocht eachtar-réaltrach – agus is foinse thagartha bhunúsach í do réalteolaithe fós sa lá atá inniu ann.

Barántúlacht

Tá na tailte agus na foirgnimh stairiúla fós dea-chaomhnaithe agus tá an-bharántúlacht acu agus tá na trí chomhpháirt thar a bheith dea-chaomhnaithe agus gan mórán athraithe fós. Bheadh a mbunaitheoirí in ann iad a aithint, in ainneoin roinnt feabhsuithe agus breiseanna a rinneadh agus an eolaíocht á saothrú. Mar achoimre, is féidir féachaint ar scéal fhorbairt na réalteolaíochta i rith an 19ú haois trí na teileascóip agus trína n-ionstraimí atá in situ den chuid is mó fós sna trí réadlann seo. Léirítear le haon mhionathruithe a rinneadh uasghráduithe ar a n-úsáid mar ionstraimí eolaíocha.

Toisc gur séadchomharthaí na heolaíochta iad atá ag oibriú mar réadlanna fós, tá athrú, feabhsú agus nuálaíocht oiriúnach dosheachanta agus is tréithe dearfacha iad ar dóigh dóibh cur le luach na hoidhreachta gaolmhaire seachas baint uaithi.

Sláine

Cé gur cuireadh leis na trí réadlann ó tógadh iad, tá siad caomhnaithe go han-mhaith agus úsáidtear fós iad le haghaidh na réalteolaíochta (go leanúnach ó bunaíodh é i gcás Ard Mhacha). Cé go bhfuil cothabháil ar na cruinneacháin, na teileascóip agus na rialtóirí riachtanach i gcomhair cuspóirí eolaíocha, tá siad fós mar an gcéanna go bunúsach mar a bhí nuair a úsáideadh iad le haghaidh tomhais réalteolaíocha ar an líne thosaigh i rith an 19ú haois.

Tá na trí chomhpháirt fós mar a bhí nuair a bunaíodh iad, agus tá páirceanna fairsinge nó gairdíní timpeall orthu acu fós. Cinntítear leis sin gur féidir leis na réadlanna feidhmiú fós sa lá atá inniu ann, in ainneoin uirbiú in aice láimhe.

Is músaeim bheo iad, ina bhfuil na teileascóip cheannródaíocha ina suíomhanna bunaidh fós laistigh d’fhoirgnimh ina n-oibríonn réalteolaithe fós inniu.

Tuilleadh Léitheoireachta